Діни алауыздықты және өшпенділікті қоздырғаны үшін жауапкершілік

Қазақстан Республикасында діни алауыздықты қоздыруға байланысты әрекеттер үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік көзделген. Әкімшілік жауапкершіліктен қылмыстық жауапкершілікке көшу жасалған әрекеттердің сипаты, тәсілі және салдарына байланысты анықталады.

Діни алауыздық – бұл адам немесе адамдар тобының діни белгілері бойынша жеккөрушілік, өшпенділік тудыруға немесе ар-намысты қорлауға бағытталған әрекеттері.

Бұл келесі түрде көрінуі мүмкін:

• Діндарларды немесе діннің өзін көпшілік алдында қорлау (мысқылдау, діни нышандар мен қасиетті мәтіндерді қорлау);

• Діни белгісі бойынша зорлық-зомбылыққа немесе кемсітуге шақыру;

• Бір діннің басымдығын насихаттап, басқа конфессияларды төмендету;

• Діни топтарға қарсы агрессивті үгіт-насихат жүргізу;

• Әртүрлі діни сенім өкілдерінің арасында қақтығыстарды әдейі қоздыру.

📌 Маңызды: Діни алауыздық әртүрлі көзқарастардан емес, дін негізінде агрессивті, қорлаушы немесе қауіпті мінез-құлық пайда болған сәттен бастап басталады.

⚖️ Әкімшілік жауапкершілік (ҚР ӘҚБтК 453-бабы)

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің (ӘҚБтК) 453-бабында діни алауыздықты қоздыратын материалдарды дайындау, сақтау, әкелу, тасымалдау және тарату үшін жауапкершілік көзделген. Бұл әрекеттерде қылмыстық жазаланатын қылмыстың белгілері болмаса, әкімшілік айыппұл салынады және өнімдер тәркіленеді.

Сот тәжірибесінен мысалдар:

• 2015 жылы азамат А. Түркияда жеке пайдалану үшін сатып алған діни әдебиеттерде діни алауыздықты қоздыруға шақырулар болғаны үшін 100 АЕК көлемінде айыппұл төлеген (Астана қалалық соты).

• 2023 жылы Алматы облысының тұрғыны мессенджерлер арқылы деструктивті діни сипаттағы материалдарды таратқаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылды. (NUR.KZ)

⚖️ Қылмыстық жауапкершілік (ҚР ҚК 174-бабы)

Қылмыстық кодекстің 174-бабына сәйкес діни алауыздықты қоздыруға, азаматтардың діни сезімдерін қорлауға, діни үстемдік немесе басымдықты насихаттауға бағытталған қасақана әрекеттер қылмыстық жауапкершілікке әкеп соғады. Жаза ауырлататын мән-жайларға қарай айыппұлдан бастап 20 жылға дейін бас бостандығынан айыруды қамтиды.

Сот тәжірибесінен мысалдар:

• 2019 жылы Байқоңыр тұрғыны «ВКонтакте» әлеуметтік желісі арқылы діни алауыздықты қоздыратын уағыз жазылған аудиофайлдарды таратқаны үшін 3 жылға бостандығын шектеу жазасына кесілді. (ҚР Соты)

• 2024 жылы айыпталушы И. діни алауыздықты қоздыратын электронды кітаптарды 13 адамға жібергені үшін 4 жылға бас бостандығынан айырылды. (ҚР Соты)

🔍 Әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті айқындау критерийлері

Әкімшілік жауапкершіліктен қылмыстық жауапкершілікке көшу келесі факторларға байланысты:

• Әрекеттің сипаты: Егер әрекеттер қасақана жасалып, діни өшпенділікке немесе сенушілердің сезімдерін қорлауға бағытталса – бұл қылмыстық жауапкершілік.

• Таратылу тәсілі: БАҚ, интернет, мессенджерлер арқылы көпшілікке тарату жауапкершілікті арттырады.

• Қайталануы және ұйымдасқан түрде жасалуы: Қайталанған, топпен немесе қызметтік жағдайын пайдаланып жасалған әрекеттер ауырлататын мән-жайлар болып саналады.

• Салдары: Егер әрекеттер жаппай тәртіпсіздіктерге немесе зорлық-зомбылыққа әкелсе, жауапкершілік күшейеді.

🧭 Практикалық ұсыныстар

• Материалдарды бағалау: Діни материалдарды таратпас бұрын олардың діни өшпенділікке шақыру немесе қорлау белгілерінің жоқтығына көз жеткізіңіз.

• Сарапшылардан кеңес алу: Күмән туындаса, заңгерлерге немесе діни қатынастар саласындағы мамандарға жүгініңіз.

• Сөздерде абай болу: Әлеуметтік желілерде және басқа ортада діни алауыздық ретінде түсіндірілуі мүмкін пікірлер мен материалдарды жарияламаңыз.

• Заңнамамен танысу: ҚР ҚК 174-бабымен және ӘҚБтК 453-бабымен танысып, қандай әрекеттерге жол берілмейтінін біліңіз.

WhatsApp-тың жабық тобында діни алауыздық элементтері бар аудиожазбаны бөлісу жағдайы – бұл әрекеттердің сипатына қарай әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке әкеп соғуы мүмкін.

🔍 Негізгі саралау критерийлері:

🧾 ҚР сот тәжірибесінің ұстанымы:

• Егер материал аздаған адамға (мысалы, 2–5 адам) түсініктемесіз және үгітсіз жіберілсе, бұл ӘҚБтК 453-бабы бойынша әкімшілік жауапкершілік болуы ықтимал.

• Егер материал тікелей өшпенділікке шақыратын, діндерді қарсы қоюға немесе сенушілерді қорлауға бағытталған болса, тіпті жабық топта болса да, ҚК 174-бабы бойынша қылмыстық іс қозғалу мүмкін.

ҚР Жоғарғы Сотының ұстанымы: WhatsApp сияқты жабық арналар келесі жағдайларда жария орта болып саналады:

• Қатысушылар саны көп болса (10 адамнан жоғары);

• Ақпарат жүйелі түрде таратылса;

• Таратушы топта ықпалға ие болса (мысалы, әкімші, көшбасшы);

• Алушылар бұл ақпаратты әрі қарай таратса (тізбекті реакция).

🧷 Қорытынды:

• 🔹 Егер аудиожазбада тікелей зорлық-зомбылыққа шақыру болмаса, ал топ аз және жабық болса — әкімшілік жауапкершілік туралы сөз болуы мүмкін.

• 🔹 Егер жазбада агрессивті, қорлайтын немесе діни алауыздықты қоздыратын риторика бар болса, әрі тарату әдейі жасалса — қылмыстық іс қозғалуы мүмкін.

Назар аударыңыз! 

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын. 

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.   

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы